सूचना प्रविधि र विद्यालयमा यसको प्रयोग
कमल काफले
पछिल्लो समय सूचना–प्रविधि Ôेत्रको आक्रामक विकासले जो–कोही पनि टाढा रहन सकेको छैन । धनी र विकसित मुलुकहरुमा यसको प्रयोग फरक रुपमा हुन थालिसकेको छ, जहा“ उनिहरुकोे व्यवसाय सञ्चालनदेखि घरायसी कामकाजमा पनि सूचना–प्रविधिको प्रयोगमा निर्भर हुन थालिसकेका छन् । नेपालमा पछिल्लो पुस्ता पछिल्लो दशकमा सूचना–प्रविधिका सामाग्रिको प्रयोग यसरी बढाइरहेका छन्, जुन पुस्तालाई उक्त प्रविधिबिनाको समय फरक र कल्पनाभन्दा बाहिरको कुरा भइसकेको छ । नेपालमा त्यस्ता सामाग्रीको व्यापार–व्यवसाय गर्नेको संख्यमा पनि उल्लेख्य रुपमा वृद्धि गराइरहेको छ, जसका कारण्ँ हरेक दिन नया“–नया“ मोबाइल, ल्यापटपलगायत सूचना–प्रविधिका सामाग्री विक्रिका लागि व्यवसायीहरुले ल्याउने गरेका छन् । अझ त्यसको व्यापार पनि काइदाको हुने देखेर नेपालका प्रतिष्ठित व्यापारिक घरानाहरुले पनि त्यस्ता सामाग्रिको बिक्रि बढाइरहेका छन् । सूचना–प्रविधिका सामाग्रिहरुलार्ई खासै चासो नदिने र फुर्सदिला मानिसले प्रयोग गर्ने हो भनेर नया“–नया“ प्रविधिको प्रयोगबाट बाहिर रहने नेपालका उद्योगी–व्यवसायीहरु पनि आजभोलि बजारमा निस्किएका उच्च प्रविधिका सामाग्रिको प्रयोग बढाउन थालेका छन । आफूले पहिले समान्य मोबाइलको मात्र प्रयोग गर्ने गरेको भए पनि पछिल्लो समयमा भने आइफोन फोर एसको प्रयोग गर्ने गरेका बताउ“छन् आवर बुक्स एण्ड स्टेसनर्स का सञ्चालक सुशिल न्यौपाने । दैनिकी एकदेखि दुई घन्टासम्म कम्प्युटरमा बसेर इन्टरनेटमा बिताउने न्यौपाने इन्टरनेटले काम गर्न धेरै सहज हुने बताउ“छन । सूचना–प्रविधिको प्रयोगबिनाको व्यापार बिजनेस कल्पनाभन्दा बाहिर भइसकेको बताउने न्यौपाने आफू २४ घन्टा अनलाइनमा बस्ने र एक–दुई घन्टा कम्प्युटरमा इन्टरनेट चलाउने गरेको जानकारी दिए । पछिल्लो समय त सुरÔाका कुरासमेत सूचना–प्रविधिमा आइसकेकाले त्यसभन्दा बाहिर कोही पनि हुन सक्दैन, उनले भने । जहा“ भए पनि प्रविधिको प्रयोगले नजिकै पु¥याउने र काम गर्न सजिलो बनाउने गरेकाले प्रविधिको प्रयोगले आफूलाई सहज भएको बताए । यी त उदाहरण्ँ पात्र मात्र हुन् । खासमा भन्ने हो भने हाल व्यावसायिक Ôेत्रका व्यक्तित्वहरु बजारमा आएका उच्च र अत्याधुनिक प्रविधिका मोबाइल र ल्यापटप प्रयोग गर्ने गरेका छन् । नेपालमा पछिल्लो समय उपभोक्ताको माग बढी नै भएकाले हरेक दिन दर्जनौं मोडलका मोबाइल, ल्यापटप, कम्प्युटरहरु सार्वजनिक हुने गरेका छन्, जसका कारण्ँ व्यावसायिक Ôेत्रमा पनि उच्च प्रतिस्पर्धा भइरहेको छ ।
त्यस्तै सूचना प्रविधिको अत्यन्तै तथा अनिवार्य आवश्यकता विद्यालयहरुमा पनि छ । विद्यार्थीको सिकाई प्रक्रिया, शिÔकको Ôमता विकास प्रक्रिया र विद्यालयकोे व्यवस्थापन प्रक्रिया मा सूचना प्रविधिको अहम् भूमिका रहेको हुन्छ । सूचना प्रविधि भन्नाले केवल कÔामा कम्प्यूटरको प्रयोग र सिकाईलाई मात्र बुझ्नु अपुणर््ँ हुनेछ । यस क्रममामा रेडियो, टेलिभिजन, टेलिफोन, प्रोजेक्टर, डिजिटल क्यामेरा वा कम्प्युटर जस्ता सूचना तथा सञ्चार प्रविधिका उपकरण्ँहरु शिÔण्ँ सामाग्री रुपमा परंपरागत सामाग्रि भन्दा अझ सान्दभिर्क, उपयुक्त, दÔ र प्रभावकारी रुपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
विद्यालयहरुमा सूचनाप्रविधिको विÈयगत पढाईको शुरुवात केहि वर्Èदेखि हु“दै आएको छ । विशेÈगरि प्राईभेट बोडिंर्ग स्कूलहरुमा यस प्रविधिहरुको प्रयोग अधिकतम रुपमा गरेको पाईन्छ । सरकारी विद्यालयहरुमा पनि सूचनाप्रविधिको पढाई एवं प्रयोग विस्तार हु“दै गएतापनि भौतिक पूर्वाधार एवं लगानी अभावका कारण्ँ अधिकांश विद्यँलय, विद्यँर्थीहरु यसबाट बन्चीत हु“दै आएका छन् । फेरिपनि विश्वमा बढ्दै गएको सूचना प्रविधिको विस्तार विकासको प्रभावले नया“ पुस्ताहरुको आकर्Èण्ँ यसप्रति बढ्दै गईरहेको पाईन्छ । अविभावकहरु पनि आप्mना सन्तानहरुलाई सकेसम्म यस प्रविधिबाट लाभान्वित गराउन चाहन्छन् । विÈयगत स“गस“गै व्यवहारिक रुपमा पनि सूचनाप्रविधिको प्रयोग विद्यालय एवं विद्यँर्थीहरुमा बढ्दै गएको पाईन्छ । सूचनाप्रविधिका सामानहरुको नियमित मूल्य गिरावट एवं नया“ प्रविधिको व्यापक विकासले यसमा पहु“चको अवसरलाई धेरै सहज बनाईदिएको छ । विद्यँलयमा कम्प्यूटर, टेलिभिजन, डिभिडि, डिजिटल क्यामेरा, ह्वाईटबोर्ड, ईन्टरनेट, अडियो भिडियो रेकर्डर, सिडि जस्ता प्रविधिको प्रयोग अनिवार्य जस्तै भईसकेको छ र शिÔा Ôेत्र वास्तवमा नै लाभान्वित हु“दै आईरहेको पाईन्छ ।
सूचना प्रविधिको माध्यमद्धारा उपलब्ध सूचनाहरुको संकलन, विश्लेÈण्ँ, भण्डारण्ँ एवं पुनःउपयोग छिटो छरितो र विश्वशनीय माध्यमबाट हुनेहु“दा वर्तमान विश्वमा सूचना प्रविधिको महत्व अग्रपंक्तिमा रहेको पाईन्छ । विश्वलाई नै एकैठाउ“मा बा“ध्न सफल यस प्रविधिको सहयोगले विकासका एवं सम्भावनाका अनेकों ढोकाहरु खुल्दै गईरहेका छन् । शिÔामा पनि आधुनिक सूचना प्रविधिहरुको समुचित र व्यवस्थित प्रयोगले शिÔाको गुण्ँस्तरलाई नया“ आयाम दिने तथ्यलाई जति छिटो आत्मसात गर्न सकिन्छ त्यति नै शिÔाको दायरा फराकिलो हुनुका साथै शिÔाको सामथ्र्यलाई अझ बढि उर्जा प्रदान गर्दछ । सूचना प्रविधीको र्दुत विकास, तिनको वढ्दो प्रसार र उपलव्धता, तिनमा निहित विÈयवस्तुको प्रकृति र घट्दो मूल्यका कारण्ँ सिकाई प्रकृयामा यसको प्रयोग अर्थपूणर््ँ हुनसक्छ ।
सूचनाप्रविधिका सकारात्मक पÔहरु
बारम्बार दोहोर्याएर प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
सूचनाहरु दीर्घकालसम्म सुरÔित राख्न सकिन्छ ।
एकै पटकमा एकै साथ ठूलो समूहमाझ पुग्न सकिन्छ ।
छिटो, छरितो एवं विश्वशनीयरुपमा सूचना प्रवाह गर्न सकिन्छ ।
विद्यार्थी केन्द्रीत प्रण्ाँली हुनाले विद्यार्थीहरुको रुचीलाई कायम राख्न सकिन्छ ।
सूचनाप्रविधिबाट सचेत रहनुपर्ने पÔहरु
सूचनाप्रविधिस“ग सम्बन्धित सामागी्र बढि मूल्यवान हुन्छन् । धेरै लगानि लाग्ने हुनाले सबैको पहु“चमा पुर्याउन कठिन हुन्छ ।
भौतिकपूर्वाधारहरु महंगा हुनुका साथै निर्माण्ँ कार्य सहज हु“दैनन् ।
प्रविधिस“ग सम्बन्धित सामाग्रीहरु कम वातावरण्ँमैत्री हुन्छन् ।
दÔ जनशक्ति उपलब्धता न्यून हुन्छ ।
सामाग्रिहरुलाई भाईरस, धुलोमैलो, टुटफुट एवं चोरिबाट सुरÔित राखिरहनुपर्छ ।
सूचनाप्रविधिस“ग सम्बन्धित सामाग्रीहरु
रेडियो, टेलिभिजन, डिभिडि, कम्प्यूटर, ईन्टरनेट, डिजिटल क्यामेरा, प्रोजेक्टर, ह्वाईट वोर्ड, प्िरन्टर, स्क्यानर, पेन ड्राईभ, सिडि, ईबुकरिडर, मोवाईल फोन आदी
कमल काफले
पछिल्लो समय सूचना–प्रविधि Ôेत्रको आक्रामक विकासले जो–कोही पनि टाढा रहन सकेको छैन । धनी र विकसित मुलुकहरुमा यसको प्रयोग फरक रुपमा हुन थालिसकेको छ, जहा“ उनिहरुकोे व्यवसाय सञ्चालनदेखि घरायसी कामकाजमा पनि सूचना–प्रविधिको प्रयोगमा निर्भर हुन थालिसकेका छन् । नेपालमा पछिल्लो पुस्ता पछिल्लो दशकमा सूचना–प्रविधिका सामाग्रिको प्रयोग यसरी बढाइरहेका छन्, जुन पुस्तालाई उक्त प्रविधिबिनाको समय फरक र कल्पनाभन्दा बाहिरको कुरा भइसकेको छ । नेपालमा त्यस्ता सामाग्रीको व्यापार–व्यवसाय गर्नेको संख्यमा पनि उल्लेख्य रुपमा वृद्धि गराइरहेको छ, जसका कारण्ँ हरेक दिन नया“–नया“ मोबाइल, ल्यापटपलगायत सूचना–प्रविधिका सामाग्री विक्रिका लागि व्यवसायीहरुले ल्याउने गरेका छन् । अझ त्यसको व्यापार पनि काइदाको हुने देखेर नेपालका प्रतिष्ठित व्यापारिक घरानाहरुले पनि त्यस्ता सामाग्रिको बिक्रि बढाइरहेका छन् । सूचना–प्रविधिका सामाग्रिहरुलार्ई खासै चासो नदिने र फुर्सदिला मानिसले प्रयोग गर्ने हो भनेर नया“–नया“ प्रविधिको प्रयोगबाट बाहिर रहने नेपालका उद्योगी–व्यवसायीहरु पनि आजभोलि बजारमा निस्किएका उच्च प्रविधिका सामाग्रिको प्रयोग बढाउन थालेका छन । आफूले पहिले समान्य मोबाइलको मात्र प्रयोग गर्ने गरेको भए पनि पछिल्लो समयमा भने आइफोन फोर एसको प्रयोग गर्ने गरेका बताउ“छन् आवर बुक्स एण्ड स्टेसनर्स का सञ्चालक सुशिल न्यौपाने । दैनिकी एकदेखि दुई घन्टासम्म कम्प्युटरमा बसेर इन्टरनेटमा बिताउने न्यौपाने इन्टरनेटले काम गर्न धेरै सहज हुने बताउ“छन । सूचना–प्रविधिको प्रयोगबिनाको व्यापार बिजनेस कल्पनाभन्दा बाहिर भइसकेको बताउने न्यौपाने आफू २४ घन्टा अनलाइनमा बस्ने र एक–दुई घन्टा कम्प्युटरमा इन्टरनेट चलाउने गरेको जानकारी दिए । पछिल्लो समय त सुरÔाका कुरासमेत सूचना–प्रविधिमा आइसकेकाले त्यसभन्दा बाहिर कोही पनि हुन सक्दैन, उनले भने । जहा“ भए पनि प्रविधिको प्रयोगले नजिकै पु¥याउने र काम गर्न सजिलो बनाउने गरेकाले प्रविधिको प्रयोगले आफूलाई सहज भएको बताए । यी त उदाहरण्ँ पात्र मात्र हुन् । खासमा भन्ने हो भने हाल व्यावसायिक Ôेत्रका व्यक्तित्वहरु बजारमा आएका उच्च र अत्याधुनिक प्रविधिका मोबाइल र ल्यापटप प्रयोग गर्ने गरेका छन् । नेपालमा पछिल्लो समय उपभोक्ताको माग बढी नै भएकाले हरेक दिन दर्जनौं मोडलका मोबाइल, ल्यापटप, कम्प्युटरहरु सार्वजनिक हुने गरेका छन्, जसका कारण्ँ व्यावसायिक Ôेत्रमा पनि उच्च प्रतिस्पर्धा भइरहेको छ ।
त्यस्तै सूचना प्रविधिको अत्यन्तै तथा अनिवार्य आवश्यकता विद्यालयहरुमा पनि छ । विद्यार्थीको सिकाई प्रक्रिया, शिÔकको Ôमता विकास प्रक्रिया र विद्यालयकोे व्यवस्थापन प्रक्रिया मा सूचना प्रविधिको अहम् भूमिका रहेको हुन्छ । सूचना प्रविधि भन्नाले केवल कÔामा कम्प्यूटरको प्रयोग र सिकाईलाई मात्र बुझ्नु अपुणर््ँ हुनेछ । यस क्रममामा रेडियो, टेलिभिजन, टेलिफोन, प्रोजेक्टर, डिजिटल क्यामेरा वा कम्प्युटर जस्ता सूचना तथा सञ्चार प्रविधिका उपकरण्ँहरु शिÔण्ँ सामाग्री रुपमा परंपरागत सामाग्रि भन्दा अझ सान्दभिर्क, उपयुक्त, दÔ र प्रभावकारी रुपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
विद्यालयहरुमा सूचनाप्रविधिको विÈयगत पढाईको शुरुवात केहि वर्Èदेखि हु“दै आएको छ । विशेÈगरि प्राईभेट बोडिंर्ग स्कूलहरुमा यस प्रविधिहरुको प्रयोग अधिकतम रुपमा गरेको पाईन्छ । सरकारी विद्यालयहरुमा पनि सूचनाप्रविधिको पढाई एवं प्रयोग विस्तार हु“दै गएतापनि भौतिक पूर्वाधार एवं लगानी अभावका कारण्ँ अधिकांश विद्यँलय, विद्यँर्थीहरु यसबाट बन्चीत हु“दै आएका छन् । फेरिपनि विश्वमा बढ्दै गएको सूचना प्रविधिको विस्तार विकासको प्रभावले नया“ पुस्ताहरुको आकर्Èण्ँ यसप्रति बढ्दै गईरहेको पाईन्छ । अविभावकहरु पनि आप्mना सन्तानहरुलाई सकेसम्म यस प्रविधिबाट लाभान्वित गराउन चाहन्छन् । विÈयगत स“गस“गै व्यवहारिक रुपमा पनि सूचनाप्रविधिको प्रयोग विद्यालय एवं विद्यँर्थीहरुमा बढ्दै गएको पाईन्छ । सूचनाप्रविधिका सामानहरुको नियमित मूल्य गिरावट एवं नया“ प्रविधिको व्यापक विकासले यसमा पहु“चको अवसरलाई धेरै सहज बनाईदिएको छ । विद्यँलयमा कम्प्यूटर, टेलिभिजन, डिभिडि, डिजिटल क्यामेरा, ह्वाईटबोर्ड, ईन्टरनेट, अडियो भिडियो रेकर्डर, सिडि जस्ता प्रविधिको प्रयोग अनिवार्य जस्तै भईसकेको छ र शिÔा Ôेत्र वास्तवमा नै लाभान्वित हु“दै आईरहेको पाईन्छ ।
सूचना प्रविधिको माध्यमद्धारा उपलब्ध सूचनाहरुको संकलन, विश्लेÈण्ँ, भण्डारण्ँ एवं पुनःउपयोग छिटो छरितो र विश्वशनीय माध्यमबाट हुनेहु“दा वर्तमान विश्वमा सूचना प्रविधिको महत्व अग्रपंक्तिमा रहेको पाईन्छ । विश्वलाई नै एकैठाउ“मा बा“ध्न सफल यस प्रविधिको सहयोगले विकासका एवं सम्भावनाका अनेकों ढोकाहरु खुल्दै गईरहेका छन् । शिÔामा पनि आधुनिक सूचना प्रविधिहरुको समुचित र व्यवस्थित प्रयोगले शिÔाको गुण्ँस्तरलाई नया“ आयाम दिने तथ्यलाई जति छिटो आत्मसात गर्न सकिन्छ त्यति नै शिÔाको दायरा फराकिलो हुनुका साथै शिÔाको सामथ्र्यलाई अझ बढि उर्जा प्रदान गर्दछ । सूचना प्रविधीको र्दुत विकास, तिनको वढ्दो प्रसार र उपलव्धता, तिनमा निहित विÈयवस्तुको प्रकृति र घट्दो मूल्यका कारण्ँ सिकाई प्रकृयामा यसको प्रयोग अर्थपूणर््ँ हुनसक्छ ।
सूचनाप्रविधिका सकारात्मक पÔहरु
बारम्बार दोहोर्याएर प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
सूचनाहरु दीर्घकालसम्म सुरÔित राख्न सकिन्छ ।
एकै पटकमा एकै साथ ठूलो समूहमाझ पुग्न सकिन्छ ।
छिटो, छरितो एवं विश्वशनीयरुपमा सूचना प्रवाह गर्न सकिन्छ ।
विद्यार्थी केन्द्रीत प्रण्ाँली हुनाले विद्यार्थीहरुको रुचीलाई कायम राख्न सकिन्छ ।
सूचनाप्रविधिबाट सचेत रहनुपर्ने पÔहरु
सूचनाप्रविधिस“ग सम्बन्धित सामागी्र बढि मूल्यवान हुन्छन् । धेरै लगानि लाग्ने हुनाले सबैको पहु“चमा पुर्याउन कठिन हुन्छ ।
भौतिकपूर्वाधारहरु महंगा हुनुका साथै निर्माण्ँ कार्य सहज हु“दैनन् ।
प्रविधिस“ग सम्बन्धित सामाग्रीहरु कम वातावरण्ँमैत्री हुन्छन् ।
दÔ जनशक्ति उपलब्धता न्यून हुन्छ ।
सामाग्रिहरुलाई भाईरस, धुलोमैलो, टुटफुट एवं चोरिबाट सुरÔित राखिरहनुपर्छ ।
सूचनाप्रविधिस“ग सम्बन्धित सामाग्रीहरु
रेडियो, टेलिभिजन, डिभिडि, कम्प्यूटर, ईन्टरनेट, डिजिटल क्यामेरा, प्रोजेक्टर, ह्वाईट वोर्ड, प्िरन्टर, स्क्यानर, पेन ड्राईभ, सिडि, ईबुकरिडर, मोवाईल फोन आदी
